Dzieje Nabroża

Nabróż - wieś położona w północnej części gminy Łaszczów, w obrębie Grzędy Sokalskiej. W skład miejscowości wchodzi także Kolonia Nabróż.
W dokumentach po raz pierwszy miejscowość wymieniona jest w 1411 roku, kiedy należała do Jana Sząpnika (Sumika), żonatego z Agnieszką. Najprawdopodobniej służył on przez 16 lat u sułtana tureckiego, dowodząc jednym z oddziałów armii tureckiej. Brał też udział w bitwie pod Grunwaldem w szeregach gończych chorągwi krakowskiej. W 1439 roku Nabróż był w posiadaniu Jana Kołmasza z Nałkowa (Małkowa ?). W latach 1450-1466 występował Stanisław Nabroski, pleban w Nabrożu, kanonik i dziekan kapituły chełmskiej. W latach 1469-1492 notowano Sasina Nabroskiego, żonatego
z Aleksandrą, córką Aleksandra z Husynnego, zaś w roku 1470 także Stanisława i Andrzeja, wójta Nabroża. W 1472 roku wieś liczyła 6 i 1/2 lana użytków. W 1476 roku Nabróż należał do Zofii. W 1492 roku notowany był Sasin Nabroski, syn Sasina, a w 1484 roku wieś była w posiadaniu Mikołaja Źochowskiego z Żochowa i Nabroża, Wojskiego buskiego, żonatego z Małgorzatą, który w 1487 roku zamienił z Jadwigą Snopkowską Nabróż na wójtostwo horodelskie i Kopyłów. W 1487 roku Katarzyna otrzymała od swej matki Jadwigi Snopkowskiej połowę Nabroża. Na drugą połowę wsi pożyczyła Jadwiga od swego zięcia Stanisława Łaszcza z Tuczap, żonatego z Katarzyną 130 grzywien i zapewne dlatego w 1487 roku wieś była u niego w zastawie. Według rejestru poborowego w 1578 roku w części dzierżawionej przez Wołkowyskiego było 5 i 1/4 łana użytków, 7 zagrodników bez ziemi, szewc i 2 komorników; Aleksy Leśny posiadał 1 łan użytków, a proboszcz nabroski 3 zagrodników z ziemią i l komornika. Po Stanisławie Łaszczu wieś odziedziczyli dwaj synowie: Paweł (zm. ok. 1625 r.), ożeniony najpierw z Elżbietą Krzywicką, a następnie z Urszulą Modrzyńską i Marcin, żonaty z Elżbietą Niszczycką.
Po Marcinie majątek objęli synowie: Samuel Łaszcz, kory był w 1 pół. XVII wieku proboszczem nabroskim i Piotr (zm. w 1619 r.), notowany kolatorem tutejszego kościoła. Drugą część po Pawle przejęły dzieci: Aleksander, Jan, który w 1638 roku sprzedał swe części w Nabrożu i Tuczapach bratu Aleksandrowi i nieznana z imienia córka, która wyszła za mąż za Aleksandra Modryńskiego. Według wizytacji biskupiej w 1637 roku właścicielami wsi byli wówczas: Aleksander Łaszcz i Aleksander Modryński. Wkrótce zapewne całość dóbr scalił Aleksander Łaszcz, który następnie zastawił Nabróż, Tuczapy i Radziechów Komarowskiemu za 40 tys. florenów.
Z pierwszego małżeństwa Aleksandra z Heleną Woroniczówną urodził się Samuel, który odziedziczył po nich Tuczapy i Nabróż. W 1629 roku wieś należała do [Jana] Łaszcza i [Jerzego] Romanowskiego. Według taryfy mostowego i grobelnego z 1752 roku w Nabrożu pobierano podatek od mostów i grobli o długości 223 łokci, który wynosił od każdego "konia i wołu na ciężarze idącego" po 3 gr, a od każdego "konia i wołu bez ciężaru idącego " po 1 gr.
Po Samuelu Łaszczu, pod koniec XVII wieku dobra odziedziczył syn Aleksander, a następnie wnuk Józef Łaszcz, biskup sufragan chełmski, który był kolatorem miejscowej cerkwi. Następnie dobra m. in. Nabróż, Typin, Łaszczów i Tuczapy odziedziczyła siostrzenica Józefa Łaszcza - Anna Elżbieta z Potockich Potocka, córka Marii z Łaszczów i Stanisława Potockiego a żona Franciszka Salezego. Po śmierci Franciszka Salezego Potockiego w 1772 roku dobra przeszły na jego syna Stanisława Szczęsnego, marszałka konfederacji targowickiej. W 1776 roku przeniósł się na Ukrainę, a majątek w dawnym woj. bełskim sprzedał za 20 milionów złp. Wówczas wieś kupił Drohojewski, a następnie część przeszła do Rakowskich. W 1799 roku część wsi od Drohojewskich kupił Antoni z Horodyszcza Horodyski, po którym w 1815 roku majątek objęła wdowa Ksawera Horodyska. W 2 pół. XIX wieku jedna część wsi należała do Jana Rakowskiego, syna Floriana natomiast druga do Chrzanowskiego. W 1879 roku część Jana Rakowskiego kupił za 233 tyś. rubli wraz z częścią Mołożowa Wincenty Rulikowski z Mircza.
W l poł. XIX wieku wzniesiono w Nabrożu prostokątny, murowany z cegły, parterowy dwór klasycystyczny. Zewnętrzne ściany były boniowane, z podziałami pilastrowymi. W 1884 roku obszar dóbr Nabróż wynosił 1001 mórg, z czego 507 mórg stanowiły grunty orne, 118 mórg łąki, 346 mórg lasy i 30 mórg place i nieużytki. We wsi był dwór, kościół, cerkiew, szkoła początkowa, młyn, cegielnia i wiatrak. Właścicielem był wówczas Wincenty Rulikowski. Po roku 1918 majątek odziedziczyły dzieci Wincentego Rulikowskiego: Józef Kajetan, Włodzimierz Józef, Helena Maria z Rulikowskich Obertyńska i Cecylia Józefa z Rulikowskich Kisielnicka. W 1924 roku sprzedali oni Nabróż Zbigniewowi Żelisławowi Kierskiemu. Nowy właściciel przeznaczył nabyty majątek pod całkowitą parcelację. Wtedy dobra liczyły już tylko 370 mórg, gdyż wcześniej Rulikowscy rozparcelowali znaczną część majątku.
Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie tomaszowskim i parafii Nabróż. Liczyła ona wówczas 53 domy i 312 mieszkańców. Pierwsza wzmianka o cerkwi w Nabrożu pochodzi z roku 1540. Notują ją źródła przez resztę XVI i pocz. XVII wieku. W 1760 roku istniała we wsi drewniana cerkiew parafialna p.w. Przemienienia Pańskiego i należała do dekanatu tyszowieckiego. W 1 poł. XVIII wieku kolatorem cerkwi był Józef Łaszcz, biskup sufragan chełmski. W 1840 roku w skład unickiej parafii wchodziły: Nabróż, Mołożów, Tuczapy, Kryszyn i Łykoszyn. Liczyła ona wówczas 650 parafian, a w 1872 roku - 1928. W 1812 roku tutejszym parochem był ks. Teodor Lipczyński, a od 1872 roku ks. Ludwik Waszkiewicz, który po 1875 roku przyjął prawosławie. W 2 poł. XIX wieku została wybudowana w Nabrożu murowana cerkiew prawosławna. W 1938 roku z powodu małej ilości wiernych, bowiem większość po ukazie tolerancyjnym przeszła na katolicyzm, została rozebrana. Materiał rozbiórkowy użyto do budowy szkoły w Łaszczowie.
W 1938 roku wybudowano we wsi pomnik Odzyskania Niepodległości, który zniszczyli Ukraińcy podczas II wojny światowej. W okresie międzywojennym wybudowano w Nabrożu remizę strażacką, a w drewnianym budynku dawnej "popówki" utworzono szkołę powszechną. Poprzedzające wybuch powstania styczniowego niepokoje na wsi zanotowano także w Nabrożu.
Od ok. 30 października do 30 listopada 1861 roku miały tu miejsce wystąpienia chłopskie. Ponownie wrzenie chłopskie zanotowano we wsi w okresie sianokosów i żniw 1906 roku, kiedy robotnicy sezonowi rozpoczęli strajk mający na celu poprawę warunków pracy. Został on stłumiony przez policję, zaś jego głównych przywódców aresztowano. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 119 domów i 643 mieszkańców, w tym 118 Ukraińców i 22 Żydów, natomiast w kolonii były 2 domy i 35 mieszkańców, w tym 10 Ukraińców i 7 Żydów. W 1929 roku Wincenty Rulikowski posiadał tu 571 ha ziemi. W 1938 roku z inicjatywy Jana Robaka powstała w Nabrożu Ochotnicza Straż Pożarna, której pierwszym prezesem został Józef Jasiejko. Drużyna strażacka otrzymała motopompę dopiero w 1968 roku, a samochód strażacki w 1980 roku.
Przed II wojną światową mieszkało we wsi ok. 150 rodzin, w tym 3 żydowskie. Podczas okupacji uruchomiono we wsi szkołę ukraińską i otwarto świetlicę dla młodzieży ukraińskiej. Przybył tu ze Lwowa pop Siergiej Zacharczuk, który zamieszkał w szkole, gdzie urządzono także kaplicę prawosławną. 30 maja 1943 roku Ukraińcy napadli na plebanię i zamordowali ks. Władysława Jacniackiego oraz 4 inne osoby. 20 października 1943 roku dwóch partyzantów AK "Wołodia" i "Paweł" zlikwidowało uciążliwego dla mieszkańców wsi członka UPA - Stadnika. W połowie kwietnia 1944 roku większość ludności polskiej opuściła wieś. W nocy z 4 na 5 maja 1944 roku Nabroż zaatakowali żołnierze UPA. Polska samoobrona odparła atak, lecz od kuł samozapalających spłonęło wówczas 16 budynków. Ponownie około 800-1000 Ukraińców wspieranych przez byłych żołnierzy SS Galizien zaatakowało wieś 19 maja. Mieszkańców bronili partyzanci AK przebywający tam na kwaterach w dniach 15-18 maja z kompanii tzw. "Żelaznej". Kompania liczyła 75 ludzi uzbrojonych w 9 ręcznych karabinów maszynowych, 2 steny i broń krótką. We wsi była wówczas samoobrona w sile około 70 ludzi uzbrojonych w karabiny maszynowe i broń krótką, która przejęła na siebie główny ciężar walki. Oddział samoobrony dowodzonej przez st. sierż. Jana Opilko "Araba" zajął stanowiska wokół kościoła i muru cmentarnego. Pozostałe oddziały polskie wobec dużej przewagi nieprzyjaciela, nie mogąc udzielić pomocy "Arabowi", przebiły się w kierunku Nadolce i Kryszyna. Partyzanci "Araba" widząc bezskuteczność dalszej walki, przełamali pozycje ukraińskie i wycofali się w kierunku Tuczap. Następnie oddziały UPA po splądrowaniu zabudowań spaliły całą wieś. Podczas walk zginęło 12 żołnierzy AK oraz 9 mieszkańców cywilnych, choć inne źródła podają, że zginęło 23 mieszkańców, w tym 7 kobiet. Ocalała ludność polska uciekła i osiedliła się w Tyszowcach oraz we wsiach na wschód od rzeki Huczwy. W końcu lipca 1944 roku po zajęciu tych terenów przez Armię Czerwoną ludność zaczęła powracać do Nabroża i odbudowywać swoje domostwa.
Pod koniec 2003 roku Nabróż liczył 313 mieszkańców, natomiast Kolonia Nabróż 192.

HISTORIA PARAFII

Pierwsza wzmianka o miejscowości związana jest z założeniem tutejszej parafii łacińskiej. Została ona erygowana 15 listopada 1411 roku przez biskupa włodzimierskiego Grzegorza. Dziedzic Nabroża i Miętkiego Jan Sumik (Sumnik, Sząpnik) wraz z żoną Agnieszką ufundował tu świątynię p.w. Najświętszej Marii Panny, śś. Jana Apostoła, Mikołaja, Małgorzaty, Katarzyny, Barbary, Doroty i Wszystkich Świętych. Rektorem przy tym kościele w 1424 roku był Jan, w 1466 jako pleban nabroski występował Stanisław, a 1470 roku Maciej z Hrubieszowa, notowany na tym stanowisku jeszcze w 1493 roku. Pierwsza świątynia nabroska była drewniana i przetrwała prawie 200 lat. Następne kościoły wybudowano w 1596 i przed 1671 rokiem. W tym czasie plebanami byli: ks. Krzysztof Krzywicki (1596), na pocz. XVII w. ks. Samuel Łaszcz, ks. Ludwik Piwko notowany w 1637 roku, ks. Jan Osiński (1657), a w latach 1688-1690 ks. Albert Wielącki. Kościół z 1596 roku zniszczyły części owo wojska Chmielnickiego podczas marszu na Zamość w 1648 roku. Dzieła zniszczenia dokonali Szwedzi, którzy maszerując na Lwów w 1656 roku spalili kościół w Nabrożu. W 1684 roku Samuel Łaszcz, stolnik buski wybudował tu murowany kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i śś. Stanisława Biskupa i Agnieszki. Konsekrował go w 1690 roku biskup chełmski Stanisław Święcicki.
W nocy z 29 na 30 września 1827 roku w kościele wybuchł pożar, w konsekwencji czego został on wraz z przyległymi budynkami poważnie zniszczony. Jednak prowizorycznie odbudowany dalej służył swoim wiernym.
Po upadku powstania styczniowego kościół ten na pewien czas został zamieniony na cerkiew prawosławną. W latach 1900-1905 miała miejsce jego staranna odbudowa i przebudowa wg projektu arch. Szymańskiego z Lublina. Odnowioną świątynię konsekrował w 1907 roku biskup lubelski Franciszek Jaczewski.
W XVIII i XIX wieku funkcję proboszcza nabroskiego pełnili kolejno: ks. Marcin Fijałkowski (1717-1718), dziekan bełski, ks. Stanisław Teleżyński (1 pół. XVIII w.), ks. Józef Wyżga (1748-1770), ks. Jerzy Wyżga (1770-1790), ks. Klemens Ubysz (1789-1806), ks. Józef Zaniechowski (1811-1816), ks. Stanisław Pogonowski (1817-1851), ks. Adam Goławski (1851-1878), ks. Fryderyk Więckowski (1878), ks. Franciszek Goławski (1878-1888), ks. Tomasz Stachowicz(1888), ks. Piotr Szuszkowski (1889-1891), ks.Zbuć (1891) i ks. Wiktor Suski (1891-1902).
Na początku XIX wieku założono w Nabrożu cmentarz grzebalny. Posiada on kształt zbliżony do czworoboku, o powierzchni 2,5 ha. Cmentarz ten był użytkowany zarówno przez rzymskokatolików jak i unitów, a później do 1945 roku przez prawosławnych. Obecnie użytkowany jest tylko przez rzymskokatolików. Znajduje się tu murowana, późnoklasycystyczna kaplica grobowa Rakowskich z ok. 1850 roku. Jest to budowla prostokątna, przykryta dwuspadowym dachem, z przedsionkiem od tyłu, z którego prowadzi wejście do krypty. Na cmentarzu znajduje się grobowiec rodziny Kosteckich, Chrzanowskich i Świeżawskich, właścicieli okolicznych włości.
W czasie okupacji podczas walk polsko-ukraińskich kościół został podpalony 25 maja 1944 roku. Spłonął niemal całkowicie, ocalał tylko ołtarz z obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej, który przeniesiono do pobliskich Tyszowiec.
Obraz powrócił do Nabroża 16 lipca 1948 roku podczas uroczystej procesji, której przewodniczył biskup lubelski Stefan Wyszyński. Od tego czasu wierni zaczęli odbudowywać świątynię ze zniszczeń i wyposażać ją.
Od początku XX wieku tutejszymi proboszczami byli: ks. Wiktor Czerkawski (1902-1906), ks. Ignacy Domański (1906), ks. Ryszard Słabczyński (1906-1908), ks. Bronisław Kucharski (1908), ks. Antoni Gryczyński (1909-1927), ks. Józef Tomza (1927-1928), ks. Władysław Jacniacki (1928-1943) i ks. Edward Wiśniewski (1943-1945). Po wyzwoleniu funkcję tę pełnili: ks. Aleksander Hawryluk (1946-1947), ks. Wacław Cieślicki (1947-1957), ks. Antoni Peret (1957-1960), ks. Stanisław Mamczarz (1960-1973), ks. Eugeniusz Kościółko (1973-1977), ks. Zdzisław Leśnowolski (1977-1994), a od 1994 roku ks. kan. Waldemar Malinowski. W latach 2008-2009 ks. dr Krzysztof Kłos. Od roku 2009 ks. kan. Józef Godzisz.
W kościele nabroskim co najmniej od końca XVII wieku znajduje się obraz Matki Boskiej Szkaplerznej uznawany przez ludność za cudowny.
Do tego wizerunku Matki Boskiej wędrują pielgrzymki z pobliskich miejscowości zwane kompaniami. Najstarsza i najbardziej znana jest kompania tyszowiecka.
Ważnym dla parafii wydarzeniem była koronacja obrazu Matki Bożej Szkaplerznej w Nabrożu dokonana 13 czerwca 2002 roku.

W roku 2011 przypadała 600 rocznica powstania parafii.

(Na podstawie książki:· Dzieje miejscowości gminy Łaszczów
Janusz Frykowski,· Ewa Niedźwiedź,· Józef Niedźwiedź)